Maten en geldeenheden

Measures and currencies

Bij de interpretatie van de bronnen op deze pagina's is het nuttig wat meer te weten over de gebruikelijke maten en geldeenheden. Daarom vindt u op deze pagina een kort overzicht van de in Andel gebruikte maten en geldeenheden in de 17e en 18e eeuw.
Waarschuwing: de genoemde eenheden kunnen voor verschillende dorpen/streken een andere waarde hebben. Wanneer u informatie zoekt over een andere plaats dan Andel kunt u het beste [2] of een soortgelijk boek raadplegen.
Het zelfde geld voor het muntstelsel. Het hier beschreven stelsel geldt alleen voor de 17e en 18e (en deels 16e) eeuw in Holland. Voor andere provincies en andere tijdperken kan een heel andere situatie bestaan hebben.
For the interpretation of the sources presented at this site it is usefull to know the usual measures and currencies. Therefore below a summary is presented of the used measures and currencies in Andel in the 17th and 18th century.
Warning: the mentioned measures may be different for different villages/areas. If you are looking for information on other communities than Andel you should check [2] or a similar book.
The same holds for the coins. The description below is only valid for the 17th and 18th (and part of the 16th) century in Holland. For the other provinces and other timeframes the situation can be very different.
Gebruikte Geldeenheden:
  • 1 gulden = 20 stuivers
  • 1 stuiver = 16 penningen
  • 1 oortje = 4 penningen = 1/4 stuiver
  • 1 duit = 2 penningen = 1/2 oortje
  • 1 penning = de kleinste rekenmunt. Over het algemeen waren er geen munten van deze waarde in omloop, maar was de duit de kleinste munt die geslagen werd.
Opmerking: dit zijn de gebruikelijke eenheden in de administratie van die tijd. Er waren talloze binnen en buitenlandse munten in omloop die meestal (aan de hand van het zilver of goud gewicht en gehalte) werden omgerekend naar dit administratieve systeem. Zo zijn er vele verschillende soorten guldenmunten die allen een andere waarde hebben. Alleen de "Karolus" gulden kwam overeen met de rekenmunt van 20 stuivers.
Used currencies:
  • 1 gulden = 20 stuivers
  • 1 stuiver = 16 penningen
  • 1 oortje = 4 penningen = 1/4 stuiver
  • 1 duit = 2 penningen = 1/2 oortje
  • 1 penning = the smallest administrative coin. Usually there were no coins with this denomination, the "duit" was the smalles coin actually used in this timeframe.
Remark: these are the usual administrative currency units for this timeframe. Many different local and foreign coins were legally used. They were converted to this administrative system using the purity and weight of the gold or silver in the coin. That is why there were so many different coins called "gulden" all having different values. Only the "Karolus gulden" was equal to the coin used in this administrative system and had a value of 20 stuivers.
Gebruikte Landmaten (oppervlakte):
  • 1 mergen = 6 hont
  • 1 hont = 100 roeden
  • 1 roede = 144 voet
In tegenwoordige eenheden is dat ongeveer: [1]
  • 1 mergen = 8400 m^2
  • 1 hont = 1400 m^2
  • 1 roede = 14 m^2
In de meeste omliggende dorpen werden dezelfde maten gebruikt, maar pas op: in Rijswijk (NBr) werd enige tijd een "kleine morgen" van 5 hont gebruikt! (zie bijvoorbeeld hoofdstuk 2.20 "de ban van Rijswijk" in mijn bewerking van de dijkboeken van het oude land van Altena uit de 16e eeuw).
Used landmeasures:
  • 1 mergen = 6 hont
  • 1 hont = 100 roeden
  • 1 roede = 144 voet
In present day units this would approximately be: [1]
  • 1 mergen = 8400 m^2
  • 1 hont = 1400 m^2
  • 1 roede = 14 m^2
The surrounding villages used most of the time the same measures, but beware: in Rijswijk (NBr) they used a "kleine morgen" with a size of 5 hont for some time! (see for example chapter 2.20 "de ban van Rijswijk" in my my transcription of de dijkboeken van het oude land van Altena dated in the 16th century).
Gebruikte Lengtematen:
  • 1 el = ca. 70 cm [10] (gebruikt voor bijv. laken)
  • 1 roede = 12 voet = 3.767 m [11]
  • 1 voet = 12 duim = 31.4 cm [11]
  • 1 duim = 2.61 cm [11]
Used length measures:
  • 1 el = ca. 70 cm [10]
  • 1 roede = 12 voet = 3.767 m [11]
  • 1 voet = 12 duim = 31.4 cm [11]
  • 1 duim = 2.61 cm [11]
gebruikte inhoudsmaten: [2]
  • 1 schepel = 43.6 liter [3]
    (werd bijvoorbeeld gebruikt voor meel, koren, tarwe, rogge, erwten e.d.)
  • 1 mud = 4 schepel [2] = 174.4 liter
    (werd gebruikt voor bijv. tarwe)
  • de turfton = 227 liter [4] Gebruikt voor het afwegen van turf. Deze ton kon van de diakonie van Andel gehuurd worden tegen een gering bedrag, wanneer bijvoorbeeld een schip turf gelost moest worden. De opbrengst hiervan kwam ten goede aan de armen van het dorp.)
  • 1 vat = ca. 125 liter [5] (werd gebruikt voor bijv. koren) echter volgens een andere redenering kan 1 vat ook 174.4 liter zijn [13]. Het is dan gelijk aan een mud.
  • 1 hoet = 8 vaten = 32 schepel = 1395 liter of 1003 liter [13] (werd gebruikt voor bijvoorbeeld hop)
  • 1 kindeke = ? ca. 32 liter ? [6] (werd gebruikt voor bier)
  • een voeder = 16.8 m^3 [7] (gebruikt voor hooi)
  • 1 vim = 104 takken bossen (werd gebruikt voor hout) [14]
Used volume measure: [2]
  • 1 schepel = 43.6 liter [3]
  • 1 mud = 4 schepel [2] = 174.4 liter
  • de turfton = 227 liter [4]
  • 1 vat = ca. 125 liter [5] or ca. 174 liter = 1 mud [13]
  • 1 hoet = 8 vaten = 32 schepel = 1395 liter or 1003 liter [13]
  • 1 kindeke = ? ca. 32 liter ? [6]
  • een voeder = 16.8 m^3 [7]
  • 1 vim = 104 bundels of (tree/bush) branches [14]
Gebruikte gewichten: [2]
  • 1 pond = ca. 460 gram [8] (gebruikt voor bijv. gerst, as, vlas)
  • 1 loot = 1/32 pond = 14.4 gram [9] (gebruikt voor bijv. garen)
Used weights: [2]
  • 1 pond = ca. 460 gram [8]
  • 1 loot = 1/32 pond = 14.4 gram [9]
Gebruikte datum en tijd:
  • in de tijd voor 1800 werd in elke plaats een eigen tijd gebruikt gebaseerd op de zon. Zomer- en wintertijd zoals we die nu kennen bestond nog niet. Pas met de invoering van de telegraaf en spoorwegen ontstond de behoefte dit gelijk te trekken. Zie verder dit wikipedia artikel.
  • de dag werd zoals ook nu nog in 24 gelijke uren verdeeld. Voor de invoering van het mechanisch uurwerk is dit anders geweest (zie hier) maar deze situatie ben ik in bronnen mbt Andel nog niet tegengekomen.
De Juliaanse/Gregoriaanse kalender:
  • in de periode na de reformatie was Gregoriaanse kalender die we nu nog gebruiken gangbaar. De Rooms Katholieke kerk voerde deze in in 1582. In de loop der eeuwen sinds Julius Cesar is er een verschil van 10 dagen ontstaan tussen de Juliaanse kalender en de werkelijke loop van de seizoenen. Daarom werd de nieuwe Gregoriaanse kalender bedacht die een iets andere regeling van de schrikkeljaren heeft. In sommige provincies werd de Gregoriaanse kalender in 1582 al ingevoerd in andere provincies pas in 1700. Rond de jaren van de invoering werd dit wel aangeduid met "oude en nieuwe stijl".

    In Zuid Holland (dus Andel) en Brabant ging men over van 21-12-1582 op 01-01-1583. In Gelderland en Utrecht van 30-06-1700 op 12-07-1700. Er heeft dus ruim 117 jaar een verschil van 10 dagen bestaan tussen de kalender in Holland en Gelderland, dus tussen de Andelse kant en de overkant van de Maas !

    Omdat niet iedereen gediend was van deze nieuwigheid werd vooral in de eerste tientallen jaren daarna in protestantse kringen de oude Juliaanse kalender soms nog gebruikt, vaak met de toevoeging "oude stijl". Soms ook werden beide data genoemd in het zelfde document, met toevoeging oude/nieuwe stijl, of zonder uitleg, gewoon gescheiden door een streepje. Zie voor meer details deze pagina. Van de Andelse bronnen zijn mij geen voorbeelden bekend, maar in de bronnen uit omliggende plaatsen komt dit wel voor. Zie bijvoorbeeld: deze akte uit Gorinchem van 1629 of deze akte uit Dalem van 1656.

Measure of time and date:
  • before 1800 each town had it's own time based on the sun. Dayleigh-saving time as is used today did not yet exist. Only with the invention of telegraph and railways the need arose to synchronise clocks between different locations. For more details see this and this wikipedia article.
  • the day was divided in 24 equal hours just like today. This has been different before invention of the mechanical clock, (see this page) but I have not yet encountered this situation in sources related to Andel.
The Julian/Gregorian calendar:
  • Following the church reformation the Gregorian calendar that we still use today was introduced. The Roman Catholic church introduced this calendar in 1582. During the centuries that passed since Julius Cesar a difference of 10 days arose between the Julian calendar and the actual seasons. For this reason a new calendar, named the Gregorian calendar was invented, which implements leap years in a slightly different way. In some Dutch provinces the new Gregorian calendar was already implemented in 1582, in others only in 1700. Around the years of this calendar change the date was often noted as "old or new style".

    In South-Holland (and thus in Andel) and Brabant the calendar change took place between 21-Dec-1582 and 01-Jan-1583. In Gelderland and Utrecht this happended many years later, between 30-Jun-1700 and 12-Jul-1700. This means that for 117 years a difference of 10 days existed between the calendars of Holland and Gelderland, and thus between both sides of the river Maas near Andel!

    Not everybody agreed with this change, and several decades afterwards the old julian calendar still was sometimes used in protestant circles. Ofthen the addition "oude stijl" was added to these dates if this was the case. Sometimes both dates where noted in the same document, just to be sure. Both calendars deviate 10 days. For more details see this page. I have no examples from sources in the village of Andel that this occurred, but it does occur in surrounding towns and villages. See for example this 1629 document from Gorinchem or this 1656 document from Dalem.

Als u vragen hebt over andere maten of geldeenheden of aanvullingen of verbeteringen, geef dit dan a.u.b. aan mij door, zodat ik het op deze pagina kan opnemen als ik de informatie kan vinden. If you have any questions on other measures or currencies or additions or corrections, please mail me, and if possible, I will include the information on this page.
bronnen/sources:
[1]
dat blijkt uit de tabel bij de oorspronkelijke aanwijzende tafels van Andel, opgemaakt ca. 1832, bij de invoering van het kadaster. Dit komt vrij goed overeen met de Rijnlandse eenheden die volgens [2] vanaf eind 16e eeuw in heel Holland gangbaar werden. Deze oppervlakte maten hadden de waarden: 1 morgen = 0.85 ha, 1 gemet = 0.425 ha, 1 hond = 0.14 ha, 1 (vierkante) roede = 14.19 m^2. (waarbij 1 morgen = 2 gemet, al ben ik het gemet nog nooit in de Andelse stukken tegen gekomen). De bijbehorende lengtematen zijn: 1 roede = 3.767 m, 1 voet = 31.4 cm, 1 duim = 2.61 cm.
Volgens hetzelfde boek werden echter in Gorinchem morgens gebruikt die varieerden tussen 0.77 en 0.83 ha (waarbij de overige eenheden naar verhouding meeschalen). Het blijft dus oppassen met de interpretatie van deze getallen.
Een mooi voorbeeld van deze verschillende landmaten met dezelfde naam is te vinden in [12]. Hierin wordt vermeldt dat in 1601 een nieuwe landkaart van het dorp Andel is gemaakt, maar dat de landmeter gebruik maakte van "Putser" maten. Na bezwaren van de eigenaars van de landerijen zijn deze maten alsnog omgerekend naar Andelse Poldermaten. Met Putser maten zal bedoeld worden de maat die in Putten (ZH) gebruikelijk was: 1 mergen = 0.99 ha, en 1 vierkante roede = 16.56 m^2 (volgens [2]).
[2]
"de Oude Nederlandse Maten en gewichten", door J.M. Verhoeff, uitgave P.J.Meertensinstituut, Amsterdam, 1983. (afgekort tot ONMG).
Een online versie is tegenwoordig hier in te zien.
[3]
volgens "ONMG" werden in Andel de Gorinchemse maten gebruikt, maar Woudrichem lijkt me toch meer voor de hand liggen omdat het hoofdplaats was van het land van Altena. De schepel was ovigens in beide steden 43.6 liter (al worden voor sommige producten afwijkingen gemeld).
[4]
volgens "ONMG" was in Zuid Holland (waartoe Andel in de besproken periode behoorde) de Leidse of Hollandse turfton van 227 liter gebruikelijk.
[5]
volgens "ONMG" was een vat soms hetzelfde als een ton. In Dordrecht was het een graanmaat, waarbij gold 1 vat = 1 zak = 4 achel van 31.3 liter = 125.4 liter. Aangezien ik in Andel een voorbeeld heb gezien waarbij over een vat koren wordt gesproken neem ik aan dat ik de Dordrechtse maat moet nemen.
[6]
Volgens "ONMG" was een kindeke of kinneke hetzelfde als een kwart ton. Welke ton ik dan wel moet nemen is mij niet geheel duidelijk. Als ik de Dortse graanton neem van 125 liter kom ik op ongeveer 32 liter voor een kindeken.
[7]
Een voeder was volgens "ONMG" hetzelfde als een karrevracht. In Amsterdam werd daarvoor 16.8 kubieke meter gerekend.
[8]
Volgens "ONMG" was een pond in Gorinchem 466 gram en in Woudrichem 457.5 gram. Omdat niet duidelijk is welke maat ik moet nemen lijkt me een gemiddelde van 460 gram wel redelijk als schatting.
[9]
Een loot was volgens "ONMG" 1/32 pond. Uitgaande van een pond van ca. 460 gram zoals zojuist besproken kom ik dus op ongeveer 14.4 gram voor een loot.
[10]
In Woudrichem was volgens "ONMG" de el 68.7 cm. Vanaf 1725 werd in vrijwel heel Holland de Haagse standaard maat aangehouden van 69.4 cm. Een lengte van ca. 70 cm dekt dus heel aardig de lading hier.
[11]
Ik houd hier de Rijnlandse maten aan zoals vermeldt in [2]. Er zal ongetwijfeld ook een soort mijl o.i.d. gangbaar geweest zijn, maar die ben ik tot nog toe niet tegen gekomen. Die speelt uiteraard binnen het dorp dan ook niet zo'n grote rol.
[12]
Genealogisch Tijdschrift voor midden en west Noord-Brabant en de Bommelerwaard, 1985, p.164 e.v.: "ge-erfden van Op- en Neer- Andel in het jaar 1601", door J.A. van Vuuren.
[13]
In Zuid Holland gold volgens "ONMG" 1 hoet = 8 vat = 32 schepel. Aannemende dat 1 schepel = 43.6 liter, dan volgt dat 1 vat = 174.4 liter en 1 hoet = 1395 liter. In dit geval is 1 vat dus gelijk aan 1 mud. In Dordrecht was echter volgens dit zelfde boek een hoet gelijk aan 1003 liter. In dat geval zou de schepel 125.4 liter groot zijn. De conclusie is dus dat de omrekening van deze maten naar huidige eenheden uiterst onzeker is en gemakkelijk tientallen procenten kan afwijken van de cijfers die hier gegeven zijn.
[14]
Tussen de Voorn en Loevestein, 2007, nr.131, p.22, gebruikt te Gameren in 1912, volgens het artikel "Dagboek van een Gamerense boer (3, slot)", door Rochus D. Timmer.

Naar mijn Andel pagina/Back to my Andel page